Пры манастыры была вялікая бібліятэка багаслужбовай і рэлігійнай літаратуры. Можна меркаваць, што першай кнігай бібліятэкі было Евангелле Пятра Мсціслаўца, выдадзенае ў 1575 годзе ў віленскай друкарні братоў Мамонічаў, і падаравана манастыру яго фундатарам Канстанцінам Долматам. У Расійскай дзяржаўнай бібліятэцы захоўваецца дакладна такое Евангелле, падараванае Долматам іншаму манастыру, заснаванаму ім жа ў Слуцкім павеце – Цепрскаму манастыру.
У апісанні маёнтку Дзятлавіцкага манастыра 1765 года бачым, што ў яго бібліятэцы было 82 кнігі, з іх – 44 выдадзеныя ў друкарні Кіева-Пячэрскай Лаўры (амаль 54 %). Іншыя 38 кніг, можна меркаваць, былі выдадзены ў Маскве, Вільні і г.д. Цікава, што ў кнігазборы, блізкага да Дзятлавіцкага і па лакалізацыі, і паводле часу заснавання праваслаўнага манастыра – Пінскага Богаяўленскага – было ў 1757 годзе толькі 68 кніг. Падобная па зместу бібліятэка, была відаць і ў Дзятлавіцкім манастыры. Украінскі гісторык Юрый Мыцык так ахарактэрызаваў тую пінскую манастырскую бібліятэку: «Следует сказать, что набор книг ограничен в основном потребностями богослужения, с дополнительной литературы можно отметить разве что выдающееся богословское произведение архимандрита Киево-Печерской лавры Иннокентия Гизеля «Мир с Богом человеку» (К., 1669; 2-е изд. 1671), которое, между прочим, было осуждено в 1690 г. Московским патриархом Иоакимом». Можна меркаваць, што такая «еретическая» кніга была некалі і ў кнігазборы Дзятлавіцкага манастыра, бо яе аўтар быў таксама і яго настаяцелем. Адзначым, што Інакенцій Гізель напісаў вядомы гістарычны твор «Синопсис», які, на думку шматлікіх вучоных, з’яўляецца першым рускім падручнікам па гісторыі.
У Нацыянальным гістарычным архіве Беларусі захоўваецца інвентар маёнтку Дзятлавіцкага манастыра, складзены ў 1837 годзе, калі архімандрыт Паладзій перадаваў абіцель новаму настаяцелю Феафану. У ім знойдзем і апісанне манастырскай бібліятэкі, у якой было тады 199 кніг. Яе аналіз дазваляе зрабіць пэўныя высновы пра духоўнае жыццё насельнікоў манастыра, пра культурныя ўплывы на іх і інш. Вось поўнае апісанне бібліятэкі.
Евангелие
- Евангелие в лист Киевской печати 1712 года, оправленное в кофейную адамашку, на верхней доске пять серебряных чеканных бляшек, в коих гладкая средина с позолотою и с рисунком, на средней воскресение Христовое, а на прочих нарисованы четыре Евангелиста; на исподней же доске пять серебряных штучек без позолоты, серебро весом семнадцати лотов пробы восьмой — 1.
Евангелие в большой лист Московской печати 1748 года, обложенное жёлтою чеканною медью, верхняя доска позолоченная с чеканным посреди Спасителем и предстоящими и с четырьма Евангелистами, а исподняя посеребряная – 1.
64.Евангелие листовое в коже Киевской печати 1746 года, на верхней доске серебряные штучки весом 1 лот с половиною пробы шестой — 1.
65. Евангелие в малый лист 1575 года в пёстром [неразборчиво], на верхней доске бляшки серебряные с рисунком Богоматери с младенцем, весом один лот, и в [разборчиво] бляшек медных побеленных и на исподней доске медная побеленная — 1.
66. Евангелие листовое Киевской печати 1746 года в красном бархате, на нём серебряных сверху бляшек пять: средней распятие Христово с двумя предстоящими, а на прочих нарисованы четыре Евангелиста, кругом по берегах обложено чеканною серебряною бляшкою и сверх того две серебряные звездочки, все сие штучки позолочены, на исподней доске бляшек серебряных пять и с коих средняя позолочена и с рисунком Архистратига Михаила и две защепки серебряные, всего серебра в нём один фунт и двенадцать лотов пробы девятой — 1.
67.Евангелие листовое Киевской печати 1746 года в зеленой разводной парче на верхней доске бляшек пять: на средней рисунок распятия Христова с четырьма предстоящими, а на прочих четырёх нарисованы Евангелисты, оная доска кругом обложена узкою серебряною с позолотою чеканною бляшкою; а на исподней посредине бляшка серебряная, позолоченная с променами и рисунком Киевопечерской Богоматери, коей предстоят преподобный Антоний и Феодосий и четыре серебряные пукли соединенные с трёх сторон чеканною серебряною обкладкою на корешке четыре серебряные чеканные бляшки и две защепки серебряные, все сие штучки позолочены, весом один фунт двадцать девять лотов, серебро пробы шестой — 1.
- Евангелие в большой лист Виленской печати 1644 года, обложено голубою цветною материю. На верхней доске посредине серебряная бляшка с рисунком Преображения Господня; кругом оной два малые серебряные Ангелы и шесть сребряных Звёздочек, сверх того по рогам четыре серебряные бляшки с рисунком Евангелистов, кои бляшки соединены на берегах чеканною обкладкою серебряною; на исподней четыре серебряные пукли и по средине бляшка серебряная с рисунком Покрова Богоматери и две защепки серебряные, все сие штучки позолочены, весом один фунт и двадцать лотов серебра пробы восьмой — 1.
- Евангелие страстное в лист без года на простой бумаге в корешке – 1.
| № | Какие именно вещи | Год печати | В какой оправе | Число вещей | |
| 179 | Служебники два в лист Киевской печати | 1735 и 1740 | в коже | 2 | |
| 180 | Служебники три в лист Киевской печати два без года, а третий | 1689 | в коже | 3 | |
| 181 | Служебник в четверть Киевской печати | 1737 | в коже | 1 | |
| 182 | Служебник в 8-ху Московской печати | 1795 | в коже | 1 | |
| 183 | Апостол в лист Киевской печати | 1766 | в коже | 1 | |
| 184 | Часословов два в лист Киевской печати, один без года, другой — | 1742 | в коже | 2 | |
| 185 | Псалтыри в лист две Киевской печати | 1766 1755 | в коже | 2 | |
| 186 | Октоих в лист Киевской печати ветхий | 1739 | в коже | 1 | |
| 187 | Октоих в 8-ху четырёх последних чис- лов (?) Московской печатич печати | без года | в коже | 1 | |
| 188 | Шестидневен в четверть Москов. печати | 1762 | в коже | 1 | |
| 189 | Триоди две постные Киевской печати, одна без года, а другая | 1743 | в коже | 2 | |
| 190 | Триоди цветные две в лист Московской печати, одна без года, а другая | 1747 | в коже | 2 | |
| 191 | Миней на Октябрь две Москов. печати | 1704 и 1724 | в коже | 2 | |
| 192 | Миней на Сентябрь две Московской печати, обе | 1724 | в коже | 2 | |
| 193 | Миней на Ноябрь две Москов. печати | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 194 | Миней на Декабрь Москов. печати две, одна без года, а другая | 1724 | в коже | 2 | |
| 195 | Миней на Генварь Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 196 | Миней на Февраль Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 197 | Миней на Март Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 198 | Миней на Апрель Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 199 | Миней на Май Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 200 | Миней на Июнь Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 201 | Миней на Июль Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 202 | Миней на Август Москов. печати две | 1705 и 1724 | в коже | 2 | |
| 203 | Общая Минея Москов. печати без года | — | в коже | 1 | |
| 204 | Службы преподобным Печерским в лист Киевской печати | 1763 | в коже | 1 | |
| 205 | Ирмолаев в четверть Киев, печати два, один без года, а другой — | 1819 | в коже | 2 | |
| 206 | Службы на каждый 1-х Седмице великого поста в 3-х частях в четверть Москов. печати | 1811 | в коже | 3 | |
| 207 | Службы на каждый день страстных Седмице в 3-х частях в четверть Москов. печати | 1811 | в коже | 3 | |
| 208 | Повечерников в четверть Киев, печати три | без года | в коже | 3 | |
| 209 | Акафист с канонами в четверть Киевск. печати два | 1786 | в коже | 2 | |
| 210 | Последование на Пасху в трех экземплярах в 8-ху Киев, печати без года | — | в коже | 3 | |
| 211 | Требник в лист Петра Могилы Киев, печати без года | — | в коже | 1 | |
| 212 | Требник в четверть Киев, печати два, один без года, а другой — | 1736 | в коже | 2 | |
| 213 | Требник в 8-ху Москов. печати | 1795 | в коже | 1 | |
| 214 | Устав церковный в лист Москов. печати | 1773 | в коже | 1 | |
| 215 | Поучений на воскрес, и праздничные дни Киевской печати | 1777 | в коже | 1 | |
| 216 | Простое придворное пение Литургии Златоуста: Петербург, печати | 1815 | в бумаге | 1 | |
| 217 | [Ф. Львов] Круг простого пения церковного Санкт-петер. печати в четверть | 1830 | в тетрадях | 1 | |
| 218 | Последование молеб. пение в четверть Киев, печати | 1786 | в коже | 1 | |
| 219 | Чин молебный в четверть на Новолетие в 1 день генваря Киев, печати без года | — | в коже | 1 | |
| 220 | Служба Св. Димитрия Ростов, в четверть Москов. печати | 1758 | в бумаге коже | 1 | |
| 221 | Служба благодарственная о победе под Полтавою Киев, печати | 1709 | в коже | 1 | |
| 222 | Акафист Вел. Варваре в четверть Киев, печати | 1747 | в коже | 1 | |
| 223 | Благодарственное моление в день возведения на престол и Коронации в 4-х книжицах в четверть Москов. печати | 1797 | в бумаге | 4 | |
| 224 | Чин священного служения в большом Успенском Соборе в четверть Мос. печати | 1795 | в бумаге | 1 | |
| 225 | Панихидных реэстров Государ. Фамилии в 8-ху два Москов. печати | 1813 1826 | в бумаге | 2 | |
| 226 | Благодар. моления о избавлении России от нашествия Галлов в четверть одна Москов., а другая Санктпетер. печати | 1816 1826 | в бумаге | 2 | |
| 227 | Последование благодарственное на исправ- 1 ление крамол, в чет.[верть] Моек, печати | 1826 | в бумаге | 1 |
Книги разные в лист
| 228 | Прологов два Москов. печати | 1685 и 1702 | в коже | 2 |
| 229 | Житие Св. Отцов в четырех томах Киевской печати на весь год | 1764 | в коже | 4 |
| 230 | Ефрема Сирина две книги Москов. печати | 1701 и 1819 | в коже | 2 |
| 231 | Патерик Печерский Киев, печати | 1760 | в коже | 1 |
| 232 | Поучения Кирилла Иерусалимского Москов. печати | 1772 | в коже | 1 |
| 233 | Краткие поучения Москов. печати | 1795 | в коже | 1 |
| 234 | Слова избранные из поучений Иоанна Златоустого Москов. печати | 1792 | в коже | 1 |
| 235 | Слова и беседы Иоанна Златоустого Москов. печати | 1791 | в коже | 1 |
| 236 | Беседы Иоанна Златоустого о покаянии Москов. печати | 1779 | в коже | 1 |
| 237 | Беседы Иоанна Златоустого на Бдение част. 2 Москов. печати без года | — | в коже | 1 |
| 238 | Лествица воздушная на небо Москов. печати | 1785 | в коже | 1 |
| 239 | Ответ Преосв. Никифора на вопросы старообрядцев Москов. печати | 1813 | в коже | 1 |
| 240 | Беседы Иоанна Златоустого на послание к Коринфенянам Москов. печати | 1806 | в коже | 1 |
| 241 | Амвросия Медиоланского о должностях книга Москов. печати | 1776 | в коже | 1 |
| 242 | Богоугодных трудов Василия в книгах 2 Москов. печати без года | — | в коже | 1 |
| 243 | Устав Новогородского Юрьева Монастыря Москов. печати | 1832 | в коже | 1 |
| 244 | Толкования на Соборные послания Москов. печати | 1794 | в коже | 1 |
Книги в четверть
| 245 | Поучительные слова Григория Назианзина часть 1-я Москов. печати | 1820 | в коже | 1 |
| 246 | Добролюбие от Писаний Св. Отцов Москов. печати | 1822 | в коже | 1 |
| 247 | Толкование на Литургию в 3-х книгах Москов. печати одна — а две — | 1807 1816 | в коже | 3 |
| 248 | Толкование на Псалтырь в 2-х частях Москов. печати | 1806 | в коже | 2 |
| 249 | Георгия Кедрина история (…) Москов. печати | 1806 | в коже | 1 |
| 250 | Толкования на Собор, послания Санктпет. печати | 1820 | в коже | 1 |
| 251 | Толкования Иринея Архиеп. на двенадцать пророков в 6-ти книгах Санктпет. Печати а) — б) – в) — г) — д) — е)- | 1804 (…) 1805 1805 1809 1807 | в коже | 6 |
| 252 | Толкование на Пророка Даниила Москов. печати часть седьмая | 1816 | в коже | 1 |
| 253 | Послание Апост. Павла к Римлянам с толкованием Москов. печати | 1815 | в бумаге | 1 |
| 254 | Слова Макария Египетского Санктпетер. печати | 1781 | в коже | 1 |
| 255 | Наставление о должности Христианина Москов. печати | 1781 | в коже | 1 |
| 256 | Библия в 8-ху Вет. и Нового Завета Москов. печати в 4-х томах | 1806 | в коже | 4 |
В Осьмуху
| 257 | Христианские Богословия Иеромонаха Ювеналия Москов. печати | 1806 | в коже | 1 |
| 258 | Толкование Воскресных Евангелий в двух томах Москов. печати | 1819 | в коже | 2 |
| 259 | Толкование Воскресных Апостолов в двух томах Москов. печати | 1819 | в коже | 1 |
| 260 | Сокровище сладчайших христианий Москов. печати | 1819 | в коже | 1 |
| 261 | Беседа Василия В[еликого] Санктпетер. печати | 1827 | в коже | 1 |
| 262 | Нравственные слова Василия В. Санктпетер. печати | 1824 | в коже | 1 |
| 263 | Беседы Василия В. на разные материи Санктпетер. печати | 1824 | в коже | 1 |
| 264 | Толкование Евангелий на Господние и Богородничные праздники Санктп. печати | 1824 | в коже | 1 |
| 265 | Беседы Василия Вел. на псалмы Санктпетер. печати | 1827 | в коже | 1 |
| 266 | [Амвросий (Орнатский)] История Российской Иерархии в семи книгах разных годов Москов. печати | — | в коже | 7 |
| 267 | Беседы Митрополита Михаила в девяти книгах Санктпет. печати разных годов | — | в коже | 9 |
| 268 | Собрание поучительных слов Митрополита Амвросия в пяти книгах Московской печати | 1826 | в коже | 5 |
| 269 | Избранные сочинения Киприана Епископа Карфагенского Санктп. печати | 1803 | в коже | 1 |
| 270 | Изъяснения воскресных праздничных Евангелий Санктпет. печати | 1801 | в коже | 1 |
| 271 | Наставление правильно состязаться с раскольниками Санктпет. печати | 1826 | в коже | 1 |
| 272 | Беседы на пятую, шестую и седьмую главы Евангелия Матвея Санктп. печати | 1827 | в коже | 1 |
| 273 | Слова Макария Египетского в двух книгах Санктпет. печати | 1817 | в коже | 2 |
| 274 | Доклад Комитета о усовершенствовании Д.[уховных] училищ Санктп. печати | 1809 | в коже | 1 |
| 275 | Златое сочинение Самуила Марокского Раввина Иудейского Санктп. печати | 1827 | в коже | 1 |
| 276 | Оглавление Законам Грекороссийской Церкви Санктп. печати | и 1828 | в коже | 2 |
| 277 | Св. Максима о любви Санктп. печати | 1817 | в бумаге | 1 |
| 278 | [И. Кутелов] Опыт краткого исторического повествования о древностях Христианских Москов. печати | 1814 | в бумаге | 1 |
| 279 | Исторический разсуждения о членах Грекороссийской Церкви Москов. печати | 1817 | в бумаге | 1 |
| 280 | Собрание поучений Санктпетербургской Академии Студентов Москов. печати | 1819 | в бумаге | 1 |
| 281 | [Филарет (Дроздов)] Разговоры между испытующим и уверенным о православии Санктп. печати | 1815 | в коже | 1 |
| 282 | Иоанна Ксифилина и Василия Вел. поучения Москов. печати | 1835 | в бумаге коже | 1 |
| 283 | [Филарет (Дроздов)] Беседы к глаголемому старообрядцу Москов. печати | 1835 | в бумаге | 1 |
| 284 | Чин действий Священнейшего Коронования Императора Николая Павловича Москов. печати | 1826 | в бумаге | 1 |
| 285 | Инструкция благочинному Монастырей Санктпетер. печати | 1828 | в бумаге | 1 |
| 286 | Устав общежительного Монастыря Каневской обители в 3-х книгах Санктп. печати | 1824 | в бумаге | 3 |
| 287 | [Филарет (Данилевский)] Поучение к новопостриженному Монаху в двух книгах Санктп. печати | 1824 | в бумаге | 2 |
| 288 | Полезные наставления иноку в начале его подвигов в двух книгах Санктп. печати | 1822 | в бумаге | 2 |
| 289 | [Д. Соснин] О нетлении Святых мощей в двух книгах Санктпет. печати | 1832 | в бумаге | 2 |
| 290 | [Филарет (Дроздов)] Сказание и обращение о открытии мощей Святителя Митрофана [Воронежского] Санктпет. печати | 1832 | в бумаге | 1 |
| 291 | [Григорий (Постников)] Слово при открытии мощей Святителя Митрофана [Воронежского] Санктпетер печати | 1832 | в бумаге | 1 |
| 292 | [Д. Соснин] О Святых чудотворных иконах церкви Христианской Санктпет. печати | 1833 | В бумаге | 1 |
Калі глянуць на апісанне бібліятэкі, дык здзіўляе, па-першае, малая колькасць кніг, выдадзеных да XVIII ст. Гэта можна растлумачыць наступным фактам: у 1718 годзе пры загадковых абставінах згарэла багатая бібліятэка Кіева-Пячэрскай Лаўры. Яе архімандрыт Іаанікій Сенютовіч пачаў збіраць новую манастырскую бібліятэку. «К библиотеке были присоединены книжные собрания приписанных к Лавре монастырей, церквей и скитов (…)». Відаць, што практычна ўся бібліятэка Дзятлавіцкага манастыра была тады перавезена ў Кіеў, пакінулі толькі некалькі дзесяткаў кніг, неабходных для богаслужэння, у першую чаргу Евангелле Пятра Мсціслаўца, падараванае фундатарам манастыра Канстанцінам Долматам. У 1837 годзе ў манастырскай бібліятэцы было ўсяго 19 богаслужэбных кнігаў, выданых да 1718 г.
Пасля лаўрскага пажару бібліятэка Дзятлавіцкага манастыра папаўнялася кнігамі, выдадзенымі ў Кіева-Пячэрскай Лаўры і ў Маскоўскай сынадальнай друкарні. У XIX стагоддзі ў манастырскую бібліятэку даходзілі, у галоўным, кнігі, выдадзеныя ў Санкт-Пецярбургу.
Прааналізуем гэтую бібліятэку, якая ў 1837 годзе налічвала 199 тамоў. У Маскве было выдадзена тады 108 кніг (54,2 %), у Санкт-Пецярбургу – 50 (25,2 %), у Кіеве – 37 (18,6 %), у Вільні – 2 (1 %), без названага месца – 2 (1 %). Тады кіеўскія кнігі ў манастырскім кнігазборы складалі ўсяго 18,6 %, што працэнтна было ў тры разы меньш у параўнанні з 1765 годам. А гэта паказвае, што пасля далучэння Палесся да Расійскай імперыі і падпарадкавання манастыра мінскаму епіскапу кіеўскі ўплыў на палескую абіцель паменьшваўся з кожным годам.
Гісторыю Дзятлавіцкага манастыра і яго бібліятэкі падзелім на тры перыяды:
- Ад 20-х гадоў XVII ст. да 1689 года, калі Кіеўская мітраполія падпарадкоўвалася яшчэ Канстанцінопальскому патрыярху (кнігі манастыру даравалі, а таксама яны надходзілі з друкарні Кіева-Пячэрскай Лаўры);
- 1690 – 1792 гг., калі Кіеўская мітраполія падпарадкоўвалася маскоўскаму патрыярху, а затым Свяцейшаму Сыноду Рускай Праваслаўной Царквы, хаця самое Палессе належыла Рэчы Паспалітай (кнігі надходзілі праз Кіеў з лаўрскай і маскоўскай друкарні);
- 1793 – 1837 гг., калі Палессе знаходзілася ў сладзе Расійскай імперыі (кнігі прыходзілі з двух сталіц толькі праз Мінскую духоўную кансісторыю).
У першы перыяд было выдадзена 7 бібліятэчных кніг (3,5 %), у другі – 64 (32,2 %), у трэці – 94 (47,2 %), а без адзначэння года – 34 (17,1 %).
Цікава, што ў бібліятэцы знаходзім кнігу «Служба благодарственная о победе под Полтавою» (1709 г.). Гэта, на наш погляд, абазначае, што ў пачаткуXVIII стагоддзя праваслаўныя манахі і царкоўнаслужыцелі Рэчы Паспалітай лічылі сябе грамадзянамі Маскоўскай дзяржавы і праводзілі адпаведную ідэалагічную прапаганду сярод мясцовага насельніцтва.
Архімандрыт Маркіян, можна меркаваць, памёр у 1836 годзе, бо ў архіўных дакументах сустракаюцца звесткі, што ў гэты год былі прададзеныя яго рэчы і кнігі, атрыманыя грошы (113 рублёў) захоўваюцца ў манастырскай скарбніцы. Таксама ў архіве мы знайшлі апісанне кнігазбору, датаванне 14 жніўнем 1836 года, які падобны на бібліятэку нейкай духоўнай навучальнай установы, бо ў ім шмат розных падручнікаў.
Прыгадваем, што ў XVIII ст. пры манастыры існавала школа, якая рыхтавала сваіх вучняў для паступлення ў Кіева-Магілянскую акадэмію. У манастырскай школе вывучалі рускую (царкоўна-славянскую) і лацінскую грамату, арыфметыку і г.д. Набор кніг другога кнігазбору больш падыходзіць для бібліятэкі духоўнай семінарыі. Магчыма, што гэтая бібліятэка захоўвалася аддзельна ад манастырскай, можа ў асабістых пакоях архімандрыта Маркіяна, якую маглі прадаць разам з яго асабістымі рэчамі. Таму гэтых кніг няма ў апісанні манастырскай бібліятэкі з 1837 года.
| № | Книги | Год | Переплет | Цена оных серебром | ||
| издания | Руб. | Коп. | ||||
| 1 | Библия в лист ВетХого и Нового завета | 1802 | в коже | 10 | « | |
| 2 | Патерик в лист | 1806 | в коже | « | 50 | |
| 3 | Беседы Иоанна Златоуста на деяния Св. Апостолов на славянском языке | 1768 | в коже | « | 75 | |
| 4 | Рукописная книга разсужде- ний о слове Петра Апостола | 1712 | в коже | « | 25 | |
| В большой четверти | ||||||
| 5 | Слова Макария Египетского | 1781 | в коже | « | 15 | |
| 6 | [Ж. де Вильтьери] Христианин пришелец земной | 1771 | в коже | « | 30 | |
| 7 | [И. Арндт] Изследование Христианства | 1779 | в корешку | « | 25 | |
| 8 | О должностях Пресвитеров [приходских] | 1779 | в коже | « | 20 | |
| 9 | Краткое руководство к чтению Библии | 1781 | в коже | « | 40 | |
| 10 | Служба Дмитрию Ростовскому | 1759 | в корешку | « | 10 | |
| 11 | Требник | 1805 | в коже | 1 | « | |
| 12 | Лексикон Греческий | 1811 | в коже | 2 | 25 | |
| 13 | Латинский Лексикон Геснеров | 1796 | в коже | 2 | 25 | |
| В четверть | ||||||
| 14 | Universae phraseologie latinae corpus | [1756] | в коже | 1 | « | |
| 15 | Краткая всеобщая История | 1769 | в коже | « | 25 | |
| 16 | Elementa oratoria | 1807 | в корешку | « | 20 | |
| 17 | Christianae orthodoxae Theologiae Theophane Prokopowicz | 1792 | в коже | « | 35 | |
| 18 | Греческая Грамматика | 1788 | в корешку | « | 15 | |
| 19 | Elementa Philosophiae | 1791 | в коже | « | 20 | |
| 20 | Christianae Orthodoxae Theologiae | 1784 | в коже | « | 30 | |
| 21 | [Фома Кемпийский] О подражании Иисусу Христу | 1799 | в коже | « | 15 | |
| 22 | Ф. Прокопович] Разсуждение о Соломоновой книге [, нарицаемой] песни песней | 1774 | в бумаге | « | 5 | |
| 23 | Ф. Прокопович] Разсуждение о безбожии | 1774 | в бумаге | « | 5 | |
| 24 | Михаил Ломоносов] Краткое руководство к красноречию | 1797 | в корешку | « | 10 | |
| 25 | Православное учение и Христианское Богословие | 1730 | в корешку | « | 15 | |
| 26 | Н. Курганов] Универсальная Арифметика | 1787 | в коже | « | 15 | |
| 27 | X. Баумейстер] Нравоучительная Философия | 1788 | в коже | « | 17,5 | |
| 28 | Ш. Дреленкур] Сокровище сладчайших утешений против ужасов смерти | 1819 | в коже | « | 25 | |
| 29 | М. Симигиновский] Грамматика Польская | 1791 | в корешку | « | 7,5 | |
| 30 | Пётр Могила, митр.] Православное исповедание [кафолической и апостольской церкви восточной] | 1830 | в корешку | « | 30 | |
| 31 | Созерцание превосходнейших писателей Латинского языка [в златом, сребреном, медном и железном веке процветавших / Для пользы учащегося юношества сокровенно представленное Оллаем Боррихием] | 1783 | в корешку | « | 6 | |
| 32 | Руководство к физике [, сочинённое Петром Гиляровским учителем Матемитики и Физики в учительской гимназии, Физики в обществе благородных девиц, Российского слога и Латинского языка з благородном Пажеском корпусе] | 1793 | в корешку | « | 16 | |
| 33 | Христиана Бауместера Логика | 1787 | в коже | « | 10 | |
| 34 | Христиана Бауместера Метафизика | 1789 | в коже | « | 17,5 | |
| 35 | Поучительное Слово Преосвященного Платона разных годов книг одиннадцать | в коже | 2 | 75 | ||
| в Осьмуху | ||||||
| 36 | Centum quatuor historiae Sacrae | 1807 | в корешку | « | 17,5 | |
| 37 | Syntaxis latina | 1780 | в корешку | « | 10 | |
| 38 | Ответ о совершенстве | 1805 | в бумаге | « | 7,5 | |
| 39 | Initia Rhetorica | 1770 | в корешку | « | 7,5 | |
| 40 | [Крафт ЕВ.] Краткое начертание физики | 1787 | в корешку | « | 5 | |
Аналіз падручнікаў вышэй апісанага кнігазбору гаворыць пра тое, што гэта, відаць, частка бібліятэкі нейкай духоўнай семінарыі. Можна вылучыць пяць версій паходжання гэтых кніг.
У адным архіўным дакуменце з 1793 года паведамялася, што сын праваслаўнага святара Вялеміцкай царквы (каля Давід-Гарадка) Фядота Сулкоўскага «Иоанн обучается в Пенской семинарии». Апрача таго, даследчык Руфін Ігнацьеў пісаў, што пры Пінскім Богаяўленскім манастыры існавала вучылішча, якое падчас адкрыцця Мінскай епархіі ў 1794 годзе было ператворана ў духоўную семінарыю. Можна меркаваць, што семінарыя была адчынена нават крыху раней у 1793 годзе, калі сапраўды стварылі Мінскую епархію. Магчыма, у пінскую семінарыю таксама запрасілі выкладчыкаў з Кіева, а навучанне ў ёй вялося на рускай мове. Можна таксама меркаваць, што пінская семінарыя была зачынена прыблізна ў 1798 годзе, калі расійскі імператар Павел I скараціў лік духоўных семінарый. Апрача таго, калі да ўлады ў 1796 годзе прыйшоў імператар Павел І, і адразу спыніўся масавы пераход уніятаў у праваслаў’е, то не было ўжо патрэбы ў падрыхтоўцы вялікага ліку праваслаўных святароў. Навучальная ўстанова, магчыма, знаходзілася ў Богаяўленскім манастыры. Можна меркаваць: калі ў 1799 годзе згарэў гэты манастыр, дык яго манахі падчас перамяшчэння ў Дзятлавіцкую абіцель забралі з сабой і бібліятэку семінарыі. Магчыма, што ў Дзятлавіцкі манастыр была перанесена і сама семінарыя?
Другая версія: магчыма, што ў Пінску была ў 90-я гады XVIII ст. не праваслаўная семінарыя, а уніяцкая. Гісторык Міхаіл Вержбаловіч пісаў: «В октябре 1793 префект П.Ф. Илликевич-Корбут доносил владыке, многие дети священников «имеющие лета способные к учению» частично находятся в домах родителей, а частью «отъехали в посторония семинарии иезуитские – Пинскую и Дубровицкую». Але езуітаў з Пінска выгналі яшчэ ў 1773 годзе. Магчыма, што ў будынку былога езуіцкага калегіума знаходзілася уніяцкая семінарыя, але пра яе звестак нідзе няма. Або езуіцкай семінарыяй называлі пінскую школу (знаходзіліся ў будынку калегіума), якою кіравалі базыліяне.
Паводле трэцяй версіі: гэтыя кнігі з Слуцкай духоўнай семінарыі. «7 ліпеня 1812 г. французы ўвайшлі ў Слуцк. Захопнікі рабавалі горад, яго жыхароў, храмы, лаўкі. Была разгромлена і багатая па тым часе бібліятэка Слуцкай духоўнай семінарыі. Па словах відавочцы, французы на вогнішчах з кніг варылі ежу. Частку кніг удалося схаваць у адным з падвалаў царквы Слуцкага Троіцкага манастыра, але многія сапсаваліся ад вільгаці. Захаваліся кнігі, што былі на руках у выкладчыкаў і семінарыстаў. Іх сабраў студэнт Ф. Смоліч і тайна вывез у Дзятлавіцкі манастыр да свайго брата — свяшчэнніка І. Смоліча». Дзятлавіцкаму манастыру падручнікі з Слуцкай семінарыі не былі патрэбныя. Апрача таго, манастыр падтрымліваў з семінарыяй цесныя сувязі і напэўна бы вярнуў кнігі навучальнай установе.
Чацвёртая версія: з біяграфіі архімандрыта Маркіяна відаць, што ён таксама ў 1812 годзе захаваў частку кніг Слуцкай семінарыі. Можна меркаваць, што потым прывёз іх у Дзятлавіцкі манастыр. Аднак благачэсцівы Маркіян да 1816 года працаваў у Слуцкай семінарыі. Ён пэўна вярнуў бы, захаваныя ім, кнігі ў семінарскую бібліятэку.
Пятая версія: гэты кнігазбор – асабістая бібліятэка Маркіяна. Аднак, просты настаўнік беднай Слуцкай семінарыі, выкладчыкі якой увесь час прасілі павысіць заробкі, не мог сабе дазволіць на такую вялікую на той час бібліятэку, складзеную з дарагіх кніг. Потым, будучы настаяцелем багатага манастыра, Маркіян ўжо меў магчымасць набыць такую бібліятэку. Але тады навошта яму былі патрэбны гэтыя падручнікі? Кожная з прыведзеных версій мае свае вартасці і недахопы.
Коратка ахарактэрызуем гэты загадковы кнігазбор.
У другой палове XVIII ст. філософія ў Кіева-Магілянскай акадэміі выкладалася паводле сістэмы нямецкага філосафа Хрыстафора Вольфа (1679-1754) і яго вучня Хрыстіана Баумейстэра (1709-1785). «(…) в Академии вводится с 1752 г. учебник последователя Лейбница и Вольфа кенигсбергского учёного Христиана Баумейстера «Элементы философии», который представлял собой антитезис схоластическому аристотелизму». І ў бібліятэчным апісанні знаходзім гэтую кнігу на лацінскай мове «Elementa Philosophiae», а таксама і тры падручнікі Баумейстера, у тым ліку, «Нравоучительную Философию» (апошнія тры кнігі выданы ў маскоўскай друкарні знакамітага масона Мікалая Новікава). У Кіева-Магілянскай акадэміі багаслоў’е вывучалася на аснове вядомага падручніка «Christianae orthodoxae Theologiae in Academia Kiowiensi a Theophane Prokopowicz eivsdem Academiae rectore, postea archiepiskopo Novogrodensi adornatae et propositae», а рыторыка – «Краткого руководства к красноречию» Міхаіла Ламаносава. Гэтыя жа падручнікі былі і ў вышэйшай згаданай семінарскай бібліятэцы. Вывучылі фізіку ў семінарыі паводле падручнікаў П. Гілароўскага і Г. Крафта, а – арыфметыку паводле падручніка Мікалая Курганава (1725-1796), які тады замяніў вядомую арыфметыку Магніцкага.
Агульную гісторыю «пінскія» семинарысты вывучалі паводле кнігі Іераніма Фрейера (1675-1747) «Введение в историю», якую маскоўскі прафесар-гісторык Харытон Чабатароў (1746-1815) пераклаў з нямецкай мовы, памяняў аўтарскі загаловак і дапоўніў яе «Кратким россиским летописцем» Міхаіла Ламаносава, што дазволіла паводле новага падручніка вывучаць і рускую гісторыю.
Вялікая ўвага надавалася навучанню моў, асабліва лацінскай і грэчаскай. Латынь у XVIII ст. была мова навукі. Напрыклад, філасофія выкладалася тады выключна на латыні. На мове арыгінала семінарысты знаёміліся з творамі Гарацыя, Авідзія, Верлігія, Цыцэрона, Юлія Цэзара, Сенекі, Тацыта, Плутарха і інш., а таксама – з лацінскамоўнай паэзіяй эпохі Адраджэння. Кніга «Созерцание превосходнейших писателей Латинского языка» змяшчае не толькі творы лацінскіх аўтараў, але і, зробленыя іх перакладчыкам Гаўрыілам Даньковым, бібліяграфічныя спасылкі на лепшыя выданні твораў, а таксама і на падрыхтаваныя да друку рускія пераклады.
Грэчаская мова з’яўляецца ключом да вывучэння багаслоўскіх хрысціянскіх крыніц, дазваляе ўвайсці ў грэка-візантыйскую культурную спадчыну. Асноўным падручнікам у XVIII ст. была «Греческая грамматика», складзеная паводле ініцыятывы епіскапа Афанасія (у свеце – Аляксей Іваноў, 1746-1805).
Польская мова, як дзяржаўная, вывучалася паводле падручніка выкладчыка Кіева-Магілянскай акадэміі Максіма Сімігіноўскага (1758-?). Звычайна ў духоўных семінарыях вывучалі яшчэ нямецкую, французскую і стараяўрэйскую мовы. Можна меркаваць, што за 40 гадоў падручнікі па гэтых мовах проста б не захаваліся. Цікава, што сярод аўтараў кніг знаходзім не толькі праваслаўных, але і пратэстантаў, і каталікаў, што гаворыць пра значны заходні ўплыў на навучальны працэс у семінарыі.
Адзначым таксама, што ў 1837 годзе ў манастыры знаходзіўся немаленькі архіў, у якім было 1067 розных дакументаў і папераў у 17 звязках. Асноўны змест гэтых дакументаў – пацверджанне правоў Дзятлавіцкага манастыра на розныя зямельныя нерухомасці. Наогул, апісанні бібліятэк Дзятлавіцкага манастыра патрабуюць больш глыбокага вывучэння збоку розных спецыялістаў.
ЗАГАДКОВАЯ МІСІЯ ВАСІЛЯ ТАЦІШЧАВА АБО ПАЛЕСКАЯ ВЫСПА РАСІЙСКАЙ ІМПЕРЫІ
У 1986 годзе выйшла мастацкая кніга рускага пісьменніка Георгія Блюміна «Юность Татищева», у якой, на аснове матэрыялаў з расійскіх архіваў, апісана таямнічае падарожжа па Піншчыне ў 1710 годзе вядомага рускага гісторыка Васіля Тацішчава (1686-1750). Заданнем тагачаснага маладога паручніка было набраць сярод палешукоў 300 навабранцаў для расійскай арміі Пятра І, пабудаваць флатылію на рацэ Бобрык, узброіць яе 30 гарматамі і на ёй адправіць навабранцаў у Кіеў.
Заданне дзіўнае, і цяжка было яго выпаўніць для малога паручыка: набраць навабранцаў у чужой дзяржаве,з чужой верай і не знаючых рускай мовы. Аднак місія была ім паспяхова выканана. Георгій Блюмін пісаў, што Тацішчаву дапамог князь Сымон Друцкі-Любецкі (1660-1710), прыхільнік польскага караля Аўгуста ІІ – саюзніка Пятра І. Але неяк не верыцца, што нават багаты князь мог аддаць у невядомую, чужую краіну, 300 сваіх мужыкоў-прыгонных.
Аднак, калі ўспомніць, што ў Польскай дзяржаве Дзятлавіцкі манастыр з сваімі землямі з’яўляўся выспай Расійскай імперыі і рускага свету, дык з дапамогай манастыра паручык Тацішчаў мог выпаўніць гэтую цяжкую місію. Манастырскія сяляне былі праваслаўнымі, знаючымі рускую мову, якія лічылі сябе подданнымі Маскоўскай дзяржавы. Вось сярод іх нескладна было набраць 300 навабранцаў для расійскай арміі.
Апрача таго, багаты манастыр мог даць свой лес для пабудовы флатыліі, медныя званы для ліцця гармат і вопытных майстроў-цесляроў. Цікава, што рака Бобрык цякла праз землі князёў Друцкіх-Любецкіх, ва ўладзеннях якіх (пэўна ў яго маёнтку Парахонск) і была пабудавана верф. Георгій Блюмін пісаў, што Тацішчаў наведваў князя Друцкага-Любецкага, менавіта, у яго маёнтку Парахонск. Адзначым, што побач з Дзятлавіцкім манастыром працякала іншая рака – Цна.
Натуральна, што Георгій Блюмін, як пісьменнік, мог нешта і прыдумаць. Таму патрэбныя далейшыя доследы гэтай загадкавай гісторыі і новыя пошукі ў расійскіх архівах.